ارزش و مقام معلم / روز معلم مبارک
مقدمه: در اهمیت و مقام معلم همین بس که پروردگار عالم ، اولین معلم بشریت است و در این نگاه عمیق ، جهان آفرینش همچو مدرسه ای است که لفراد بشر هرکدام به تناسب تفاوت ها و درجات و استعداد شاگردان ، این مدرسه هستند و در این مدرسه عالم گیر ، شاگردان ممتازش نیز ارزش و منزلتی به بزرگی هردو عالم دارند . اساس فرهنگ و تفکرو شناخت بشری در خواندن و نوشتن و آموزش و سخن گفتن است و آنچه که به انسان پروبال می دهد و اورا از سایر موجودات ممتاز و برجسته کرده است در همین چند مورد است . معلم و معلمی در طول تاریخ منشاء هدایت بشر و چراغ فراروی انسان ها در گذر زمان بوده و خواهد بود و سیمای معلمی را در آیات و روایات متعدد قرآن از اولین (( الذی علم بالقلم، علم الانسان مالم یعلم)) ۱ تا آخرین آنها و در وجود مبارک ائمه اطهار و پیشوایان بزرگ اسلام به وضوح می توان مشاهد نمود و حقیقت و جوهره ی وجودی معلم را با نگاهی عمیق از این منظر باید جستجو نمود . صرف قوت حافظه و تحویل اصطلاحات و محفوظات علمی ، ادبی و … بی روح و حتی انتقال آنان بدون ایمان و راست گفتاری حکیمانه ، هرگز نمی تواند مقام و منزلت و ارزش معلمی را بنمایاندو از طرفی نکاه ابزاری به علم و معلمی ، هیچگاه مایه رشد و توسعه و ترقی نشده و نخواهد شد . معلمان بزرگ در هرجامعه ای صرف نظر از نوع نظام آن ، همواره دارای صداقت و اخلاص و ایثار بوده اند .
پرسش اصلی این است که مقام و منزلت معلم در سیمای الهی چگونه تعبیر و تفسیر می شود ؟ مفروض این است که علم و معلمی در مکتب الهی از جایگاه بسیار والا و رفیعی برخوردار است و نگاه الهی به معلم در انسان سازی و پرورش جوانان و جامعه خدامحور مفسیر شده است که باز تولید این ارزش و مقام در جامعه امروزی نیاز به کار مضاعف و همت مضاعف با دیدگاهی عمیق دارد .
مفهوم علم و معلم
كلمه علم در دو مفهوم عام و خاص معني مي‌شود.
معناي نخستين علم دانستن در برابر نداستن است و قران كريم به اين معنا نيز اشاره دارد كه «آنهايي كه مي‌دانند با آنهايي كه نمي‌دانند يكسان نيستند»۲ از اين ديدگاه به همه‌ي دانستني‌ها ، صرف نظر از نوع آن علم اطلاق مي‌شود. اما در نگاه خاص‌تر به علم، صرفاً به دانستني‌هايي اطلاق مي‌شود كه مبتني بر تجربه حسي بوده و در اين معنا علم در برابر همه دانشهايي قرار مي‌گيرد كه آزمون پذير نيستند. علم به معناي اول با تولد و ظهور بشريت همراه بوده است و هميشه نيز وجود خواهد داشت. اما در معناي دوم در طي مراحل مختلف تاريخي در حال شكل‌گيري است. معلم نيز از كلمه علم بدست مي‌آيد و در فرهنگ لغت به معناي تعليم دهنده، آموزنده، مدرس، آموزگار و استاد و شيخ آمده است. بنابراين در ديدگاه اول و معناي نخست با علم تركيبي از شناخت است و در اين نگاه، خداوند متعال اول معلم بشريت است چرا كه در قرآن مي‌فرمايند «عَلَم آدم الاسماء كلها»۳و پيامبران، فرستادگان الهي، دومين معلم بشريت هستند و اين بدان دليل است كه در اصل هدف آفرينش انسان با علم و معرفت پيوند ناگسستني دارد. در حقيقت معلمان ثاني همانا شاگردان برجسته و برگزيده مكتب حق هستند كه بر اساس مشيت الهي به مقام و رتبه معلمي ديگر آحاد بشر رسيده‌اند و با رسيدن به چنين مقامي اعتبار و منزلت يافته‌اند. آنان با الهام خداوند و تربيت نفس تا سرحد خلافت معلم اول ارتقاء يافتند. بنابراين خداوند متعال هم معلم عمومي افراد بشر است و هم شاگردان ممتاز و برجسته خصوصي دارد كه شاگردان اين تدريس خصوصي همان انبياء و برگزيدگان درگاهش هستند. نمونه عيني ارزش و مقام معلم را در سيماي انبياء و امامان معصوم و بزرگان ديني به وضوح مي‌توان يافت.
معلمان بزرگ و راستين سعي دارند تا انسان را بيدار نمايند و زواياي روح درخواب عميق فرو رفته را آگاه سازند. معلم علاوه بر آن كه مطالبي را كه تاكنون در ذهن افراد نيامده است، ياد مي‌دهد، به كمك نور تذكر، تنبيه و يادآوري، اشخاص را از ظلمت گناه و عصيان و تاريكي‌ها و آلودگي‌ها بيرون مي‌آورند و به فضاي نوراني تقوا و پارسايي و پاكيزگي سوق مي‌دهند.۴
نكته مهم اينكه در تعاليم معلمان بزرگ بشري و انبياء، تعليم كتاب با آموزش حكمت و معرفت همراه است و اين واژه يعني اينكه حكمت به معناي مفاهيم خشك و بي روح و صرفاً علمي يا فلسفي نمي‌باشد. بلكه منظور ادراك و شناخت حقيقي امور با نور باطن و روشني درون و بصيرت است.آري، ارزش و مقام معلم در اين است كه موجب رستگاري دنيوي و اخروي افراد و جامعه گردد، اين حكمت و علم از راه تهذيب اخلاق و صفاي باطن و اتصال به عالم قدس و ملكوت براي مشتاقان حق و حقيقت دست يافتني است و اعتقاد راقم سطور بر اين است كه معلم اگر بخواهد به اين مقام خيلي نزديك است. فرمول‌هاي خشك و تخيلات متزلزل بدون صفاي باطن و درك معرفت و بصيرت، نتيجه‌اي جز ترديد نگري و آشفتگي در جامعه نخواهد داشت.تعليم و تعلم كه در نگاه حضرت امام (ره) هر دو عبادتند، وقتي كه با حكمت و تدبر و تعقل و فهم حقيقت و لطايف و دقايق و بصيرت همراه باشند به اين معنا تعبير و تفسير مي شود . تعليم و تعلم صرف ياد دادن، ياد گرفتن و كسب علم و فنون و صرفاً خواندن، نوشتن و به حافظه سپردن مضامين بی روح نيست، بلكه درست فهميدن و درك كردن روح مطالب نيز شرط اساسي است. «صلاح ديني و سعادت جامعه و افراد وقتي تأمين مي گردد كه تحصيل علوم و فنون با حكمت ايماني، فضايل معنوي و مكارم اخلاقي مقرون باشد»۵آنچه در فرايند تعليم و تربيت به متعلم انتقال مي يابد، تنها معلومات و مهارت هاي معلم نيست، بلكه تمام صفات، خلقيات، حالات نفساني ورفتار ظاهري او نيز به شاگردان منتقل مي شود.))۶ رابطه معلم با مخاطب قبل از اينكه يك رابطة فرمولي و كلاسيك باشد، يك رابطه باطني و معنوي است و معلم قبل از آنكه با درس و بحث و مشق دانش آموز سر و كار داشته باشد، با روح و جان و انديشه و خرد و روان او سر و كار دارد. مفهوم و محتواي معلم صرفاً يك آقا بالاي سر و يك آموزگار نيست. بلكه مهم تر از آن يك الگوي با نفوذ و مربي است كه دانش آموز از اخلاق و رفتار، از طرز اداره كلاس،از رعايت عدل و انصاف، از وقت شناسي و نظم، از دلسوزي و مهرباني، از خوشرويي و فروتني، از دينداري و التزام به ضوابط شرعي و حيا، از اخلاق و خوشرويي وادب ؛ درسها مي آموزد و در زندگي بكار مي گيرد. از اين روست كه وظيفه معلمي بسيار حساس و سنگين و مسئوليت آورد است. «استاد و معلم بايد به اين مسئوليت سنگين و ارزشمند و ميزان و مقدار نفوذش دردانش آموزان خوب بينديشند و با اصلاح و اخلاق و رفتار خويش بهترين الگوها را در اختيار دانش آموزان يا دانشجويان قرار دهند.۷ علاوه بر آن در بررسي‌هاي علمي نشان مي‌دهد كه ۳۵% كودكان درهفت سال دوم زندگي دوست دارند مانند معلم خود باشند»۸با توجه به آنچه گفته شد. مي توان دريافت كه مفهوم علم و معلمي بسيار فراتر از آن چيزي است كه امروزه در محاورات از آن ياد مي كنند و مع الاسف دستخوش تعبيرات و تغييرات بي روح شده است.
معلم در آيات و روايات:
همانگونه كه آورديم علم و معلم يا تعليم و تعلّم با آفرينش بشر همراه بوده و ودر اولين آيات قرآن به پيامبر بحث آموختن و ياد دادن مطرح شده است. «الذي علم بالقلم، علم الانسان مالم يعلم»۹و در سوره الرحمن مي‌خوانيم «و الرحمن علم القرآن خلق الانسان علم البیان»۱۰ براي دانستن مقام و منزلت معلم در آيات كافي است تا قرآن كريم، نهج البلاغه و احاديث روايات را مرور كنيم، آنگاه به عظمت و ارزش اين مقام بهتر پي مي بریم. در آيه‌اي ديگر مي خوانيم «يرفع الله الذين آمنوامنكم و الذين اوتو العلم درجات»۱۱، خداوند انان را كه ايمان آورده و آنان را كه داراي علم‌اند، چندين درجه بالا مي برد. و ((يا قل هل یستوي الذين يعلمون و الذين لا يعلمون انما يتذكر اولوالالباب»۱۲ بگو آيا آنهايي كه مي‌دانند با آنهايي كه نمي‌دانند برابرند؟رسول اكرم (ص) در ضمن حديثي فرموده‌اند: من براي تعليم و آموزش فرستاده شده‌ام»۱۳ و يا حضرت امير(ع) مي‌فرمايد: دانشمندان تا روزگار باقي است پايدارند، بدنهايشان مفقود و آثار آنان در قلب‌ها موجود مي‌باشد۱۴
پيامبر اعظم فرموده‌اند: «مثل عالمان و معلمان در زمين ، مثل ستارگان در آسمان است که مردم در تاریکی ها ی خشکی و دریا ،به کمک انان راه خود را پیدا می کنند و هرگاه این ستارگان خاموش شوند ، بسا راه يافتگان نيز گمراه شوند»۱۵
آوردن حتي شمه‌اي از ارزش و مقام معلم در آيات و روايات در اين وجیزه هرگز نمي‌گنجد و از باب تبرك فقط به همين چند حديث گهربار اكتفا مي‌كنيم تا بگوييم كه «گر نكته دان عشقي بشنو تو اين حكايت ….، چرا كه از قديم گفته اند در خانه اگر كس هست يك حرف بس است تا ارزش و مقام معلمي را در آيات و روايات بدانيم و خود بيشتر و بهتر دنبال نماييم. معلمي در منظر آيات و روايات جلوه‌اي از قدرت لايزال الهي است كه از مجموع آن مي‌توان به اين سخن مشهور امام (ره) كه فرمودند معلمي شغل انبياست بهتر پي ببريم و بهتر بدانيم كه معلمي هنر است كه بايد به آن عشق ورزيد.
مقام و منزلت معلم :
مقام معظم رهبری در بیان زییایی می فرمایند :«صرف نظر از مجاهحدین …. باید بگویم که موثرترین و والاترین مشاغل معلمی است ، زیرا همه برای مدت کوتاه مدت کار می کنند ، ولی معلم برای استمرار زمان کار می کند ، همه مصرف کننده نیروی انسانی هستند و معلم تولید کننده ی نیروی انسانی است»۱۶ اگر تربیت و علم آموزی را بهترین زمینه بالندگی و بالا بردن گوهر انسانیت بدانیم و هدفش را جامعه ی عملی پوشاندن به استعدادهای بالقوه افراد جهت رسیدن به کمال و قرب الهی و سعادت بدانیم ،واضح است که معلمان در این راه موثرترین نقش را خواهند داشت ، اگر با نگاهی عمیق تر از آنچه که هست به تعلیم نگاه کنیم و آن را پلی برای آینده ی مطلوب و مورد رضای خدا در متعلم و معلم بدانیم ، این معلمان هستند که در طی قرون و اعصار مختلف صاحب این عظمت و افتخار و مبنای انتقال و اتصال معنوی و مستمر ، نسل ها هستند. امام صادق (ع) می فرمایند«تمام موجودات زمینی ، ماهیان دریا و هر کوچک و بزرگ در زمین و آسمان برای معلم خوب طلب آمرزش می کنند » شهید مطهری از استاد خویش علامه طباطبایی با احترام و تجلیل فراوان سخن می گفت و در برخی از سخنرانی ها و نوشته های وی ، از او به عنوان «استادنا الکرام علامه طباطبایی روحی فداه »یاد می کند. ۱۷
علامه حسن زاده آملی می گوید : محضر اساتیدم همه شریف و عزیز بود ، هر یک از کواکب قدر اول آسمان معارف حق الهیه بودند ، بنده حریم استادان را بسیار حفظ می کردم ، سعی می کردم در حضورشان به دیوار تکیه نزنم ، کوشش داشتم چار زانو بنشینم ، مواظب بودم سخنی را در محضرشان زیاد تکرار نکنم ، یک بار در محضر الهی قمشه ای نشسته بودم ، خم شدم و کف پای ایشان را بوسیدم ایشان فرمودند چرا چنین کردی ؟گفتم: من لیاقت ندارم دست شما را ببوسم . )) ۱۸
آری این است مقام و منزلت واقعی معلم راستین که با سخنان او می توان جان تازه ای بدست آورد و با شنیدن کلامش انسان پر بگیرد و پرواز کند و به سرچشمه زلال معرفت و بصیرت و حقیقت دست یابد ، این منزلت واقعی معلمانی است که خود را نباخته اند و ارزش خود را با متاع دنیا نخریده اندو در خط نورانی اسلام ناب و امامت ولایت همواره بصیرت ها را افزایش داده و در هدایت جامعه در صراط مستقیم نه صراط های مستقیم ادعایی نقش داشته اند .
شهید مرتضی مطهری نمونه عینی یک معلم راستین در عرصه علم و ایمان و حکمت و ایثار عملی بود و شهید محمد ابراهیم همت ، معلم ۲۷ ساله ای که فرمانده لشکر اسلام شده و لباس پاسداری از اسلام و ارزش ها و ولایت را برتن کرد و پر کشید ؛ را هم می توان یک نمونه دیگر معلمی دانست که در اوج قلعه ایثار درس محبت می داد و طفلان گریز پا را به مکتب می آورد. و سال هاست که معلمان نمونه بشریت حتی با مرگشان و سرگذشت زندگی شان طفلان گریز پا را به مکتب می آورند . و الحمدالله چنین الگوهای معلمی در نظام اسلامی کم نیستند و ذکر این دو از باب تمثیل و ارادتی است که راقم سطور به این دو معلم عزیز دارد و گرنه سراسر گیتی مملو از معلمان راستین و گمنامی است که به رسالت معلمی خود مشغولند .
درس معلم گر بود زمزمه محبتی ///// جمعه به مکتب آورد طفل گریز پای را
ویژگی های معلم :
نخستین و اساسی ترین خصوصیت معلمی داشتن سوز و گداز ؛ انسان سازی است که باید اذعان کنیم که امروز به دلایل گوناگونی در جامعه معلمی ، این خصلت رنگ باخته است و عده کمی هستند که همه وجودشان از شور و شوق و مسولیت پذیری در قبال انسان سازی موج می زند .معلم بودن در انحصار معلومات صرف کلاسیک و فرمولی هرگز نمی گنجد. لازمه معلمی ، هنر معلمی است که قبلا ذکر شد . ((دانش اکتسابی اگر با ایمان ، درست کرداری و راستای گفتاری حکیمانه همراه نباشد ، نه تنها سرچشمه هدایت نخواهد بود بلکه مایه ضلالت است . مقصود و هدف اسلام از تحصیل علم و معارف این علوم اکتسابی که در مدرسه و نزد معلمان و استادان یا د می گیرند نیست و این آیین ،چنین دانشی را برای سعادت کافی نمی داند بلکه غرض عالی تری دارد و آن عبارت است از تربیت اخلاق ، رشد معنوی و معرفت حقیقی که روح و روان آدمی را به فضایل و کمالات عالی آراسته نماید)) ۱۹
آن علمی که علمای بزرگ به پای استادش می افتند ،آن علمی که مداد علمایش بر خون شهدایش برتری دارد و تعلیم و تعلم آن هر دو عبادت است ، آن شغلی که همسان شغل انبیاء تفسیر و تعبیر شده است ، صرف یاد دادن یا یاد گرفتن تعدادی اصلاحات فلسفی ، ادبی ،هنری وفرهنگی و معادلات بی روح و فرمول های خشک و یا انباختن حافظه از چند واژه یا متن سخنرانی و مباهات کردن به آنها نیست و نخواهد بود .آن علمی که مداد علمایش بر خون شهداء افضل است ، مدرک بالا نیست بلکه درک بالا است . علمی که در راستای تحصیل امور دنیوی است و صاحبش بر مردم فخر می فروشد و با چند اصطلاح بی روح مباهات می کند ، نه علم است و نه عالم بلکه جاهلی عالم نماست .
از ویژگیهای بارز علمی می توان به تواناییهای بالا ی علمی بر موضوع همراه با درک حقیقت و بصیرت و پاکیزگی و آراستگی در همه ابعاد مختلف زندگی ، اخلاق و رفتار شایسته با کمال دلسوزی و اخلاق و عشق برای انسان سازی می توان برشمرد .
فرجام سخن:
از مجموعه مباحث می توان به این یافته ها رسید که :
۱- ارزش و مقام معلم از چنان قداستی برخوردار است که در حقیقت با نگاهی الهی به معلم می توان دریافت که معلم می تواند زبان واسطه فیض الهی باشد و از این رو شغل انبیاء را دارد و معلم اگر در مسیر ارزشها گام بردارد وکارش الهی باشد در حقیقت فرزندان معنوی پرورش می دهد و این با ارزشترین خدمت معلم به جامعه است .
۲- شان و منزلت و مقام معلمی همان گونه که در آیات و روایات و تاکید بزرگان دین و جامعه آمده است اقتضاء می کند که به معلم و مسئولیت خطیر او با بصیرت و اعتبار خاص و ویژه ای نگاه شود و لذا بزرگداشت معلم در روز و هفته خاصی به این مناسبت نمی تواند قدر دانی واقعی و راستین از زحمات آنان و بها دادن به ارزش و مقام آنان باشد بلکه باید در طول سال معلمان مورد تجلیل قرار گیرند.
۳- در بررسی مشکلات معلمان ، در نخستین گام کمبودهای مالی خودنمایی می کند ، اما راقم این سطور معتقد است که درک معلم در جامعه از یک طرف و اعطای عزت حرفه ای از طرف دیگر خصوصا برای معلمان حق التدریس که سالهای سال با کم ترین حقوق کار می کنند ، کم تر از مشکلات مالی نیست . حفظ شئونات معلمی توسط خود معلمان و درک متقابل جامعه از مسئولیت معلمی و احترام و تکریم این جایگاه که به شدت مورد تاکید دین مبین اسلام و خاصه اسلام فقاهتی و ناب و بزرگان نظام اسلامی و علمای اعلام است ، نقش ارزنده ای در هدایت جامعه و اتصال نسل ها و انتقال ارزشها دارد .
۴- باز تولید مقام معلم در انگاره های الهی مستلزم این است که ؛ تا زمانیکه در جامعه هم از طرف اولیاء دانش آموزان و دانشجویان و هم خود شاگردان و هم فضای عمو می جامعه و ارکان آموزش و پرورش و سایر دستگاهها ، به معلم به دیده ی احترام و با نگاهی معنوی نگاه نکنند ، خروجی نظام آموزشی ما تولید جوانان معنوی به آن گونه که انتظار داریم نخواهد بود و از طرف دیگر و مهم تر از آن ورود حساب شده و گزینش حقیقی در بکارگیری معلمان نیز در خصوص تولید نظام آموزشی بسیار موثر می باشد و تا نگاه خود معلمان به جایگاه و ارزش و مقام خودشان عوض نشود ، انتظاری از نگاه جامعه هم نخواهد بود.
منابع:
۱-سورة علق آيات ۴ و ۵
۲-سوره زمر، آيه ۹
۳-سوره بقره، آيه ۳۲
۴-آشنايي با قرآن، شهيد مطهري، ج ۸، ص ۵۸ – ۵۷
۵-استاد جلال‌الدين همايي، مقام معلم ، ۵/۵/۱۳۴۵
۶-محمدرضا شرفي، تربيت اسلامي، ص ۹۰
۷-ابراهيم اميني- اسلام و تعليم و تربيت، ص ۹۰
۷-محمدباقر حجتي، آداب تعليم و تربيت اسلامي، ص ۲۲۸
۹-سوره علق، همان
۱۰-سوره الرحمن، آيات ۱ و ۲ و ۴
۱۱-سوره محاربه، آيه ۱۱
۱۲-سوره زمر، آيه ۹
۱۳-سليماني، محمد، ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۳، ص ۴۵
۱۴-همان
۱۵-همان، ص ۴۶
۱۶-همان، شماره ۲۸۱، ص ۳۷
۱۷-همان
۱۸-غلامرضا گلي‌زواره، منظومه معرفت، ص ۴۰
۱۹-غلامرضا گل‌ی زواره، ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۲۸۱، ص ۳۷.
تدوین : لیلا حسین زاده
ارسال یک نظر